Jak Pegasus wpływa na demokrację? Unijny raport nie pozostawia złudzeń

Afera Pegasusa to niewątpliwie wydarzenie, które wstrząsnęło opinią publiczną w 2022 roku, choć o tym, że system ten był wykorzystywany do inwigilacji osób publicznych i związanych z opozycją w Polsce dowiedzieliśmy się pod koniec 2021 roku.

Przebieg afery Pegasusa w Polsce opisywaliśmy na naszych łamach , podobnie jak działania komisji Parlamentu Europejskiego PEGA , której celem jest zbadanie wpływu inwigilacji na demokrację w państwach członkowskich, jak i wyjaśnienie, dlaczego w ogóle do niej doszło.

Dlaczego powstał raport?

Celem raportu zamówionego właśnie przez tę komisję było zidentyfikowanie kluczowych problemów związanych z wpływem Pegasusa na prawa jednostki i procesy demokratyczne oraz instytucje w nie zaangażowane, a także ocena ram prawnych, w których funkcjonuje inwigilacja w państwach członkowskich UE, jak i określenie zakresu legalnego wykorzystania tego rodzaju systemów.

Ostatecznie, raport miał zaoferować rekomendacje wdrożenia zabezpieczeń, których celem jest gwarancja praw i wolności demokratycznych dla obywateli, przy jednoczesnym uwzględnieniu potrzeb wynikających z wyzwań stawianych przez kwestie bezpieczeństwa narodowego.

Jak Pegasus wpływa na prawa obywatelskie i demokrację?

Autorzy opracowania stwierdzili, że wszechobecna inwigilacja wywiera znaczący wpływ na prywatność, ochronę danych i inne prawa przysługujące obywatelom UE, takie jak np. wolność wypowiedzi, gromadzenia się i zrzeszania.

Inwigilacja przy pomocy środków takich jak Pegasus wpływa ponadto na instytucje demokratycznych społeczeństw i partycypację polityczną. Jak? Wywierając presję na obywatelach, którzy wiedząc, że mogą być inwigilowani, będą powstrzymywali się od działań takich jak np. protest przeciwko władzy czy organizacja w ramach struktur politycznych o charakterze opozycyjnym.

Obywatele mogą nawet unikać zaangażowania w treści w internecie, które mają charakter polityczny, a także powstrzymywać się od szczerego wyrażania własnych sądów i udziału w dyskusji publicznej.

To oczywisty wpływ na jakość demokratycznej sfery publicznej – twierdzą autorzy raportu i podkreślają, że zależy ona przede wszystkim od udziału obywateli w życiu publicznym i zaangażowania społecznego.

Inwigilacja systemami takimi jak Pegasus wpływa również na osoby kluczowe z punktu widzenia jakości sfery publicznej, takie jak dziennikarze, aktywiści czy politycy. „Inwigilacja takich osób otwiera drogę dla represji, manipulacji, oczerniania, falsyfikacji i zniesławień" – czytamy w raporcie.

Jak podkreślono, tym samym możliwe staje się wywieranie wpływu na przebieg wyborów, do czego służyć mogą zmanipulowane, fałszywe informacje wykorzystywane w ramach kampanii oczerniania konkurencyjnych polityków lub ugrupowań na potrzeby rywalizacji politycznej.

Szpiegowanie Pegasusem może być również czynnikiem skutecznie powstrzymującym obywateli od ubiegania się o urzędy publiczne – z obawy przed inwigilacją nie będą chcieli kandydować w wyborach, albo podejmować pracę w organach administracji publicznej.

Inwigilacja a bezpieczeństwo narodowe

W raporcie podkreślono, że użycie systemów szpiegowskich, takich jak Pegasus jest zazwyczaj uzasadniane kwestiami bezpieczeństwa narodowego i koniecznością zachowania jego jak najwyższego poziomu.

Zwrócono również uwagę, że mimo tych deklaracji, systemy szpiegowskie wykorzystywane są do celów politycznych, które są upartyjnione – i mają charakter represjonowania oponentów politycznych oraz tłumienia sprzeciwu wobec władzy.

„Stwierdzono, iż wiele państw wykorzystało argument bezpieczeństwa narodowego jako cyniczny pretekst prawny do ograniczenia wolności wypowiedzi, legitymizacji tortur i innych naruszeń, a także wywołania efektu mrożącego wśród mniejszości, aktywistów i opozycji politycznej. W szczególności, istnieją liczne dowody na to, że Pegasus był wykorzystywany do szpiegowania osób, które nie miały żadnego związku z poważnymi przestępstwami albo zagrożeniami dla bezpieczeństwa narodowego, takich jak oponenci polityczni, działacze na rzecz praw człowieka, prawnicy i dziennikarze" – czytamy w opracowaniu.

Raport zaleca, aby bezpieczeństwo narodowe zostało ściśle rozróżnione względem bezpieczeństwa wewnętrznego, które ma szerszy zakres i może obejmować również zapobieganie ryzyku dotykającemu konkretne osoby, również na gruncie kryminalnym.

Pegasus a prawo międzynarodowe

W raporcie stwierdzono, iż nadużycia na gruncie inwigilacji stanowią zagrożenie dla prawa dla prywatności, wolności wypowiedzi oraz innych praw gwarantowanych przez konwencje międzynarodowe.

Zdaniem autorów opracowania, w przypadku działań związanych z inwigilacją Pegasusem, uzasadnienie ich bezpieczeństwem narodowym nie wyczerpuje pytań o spełnienie warunków brzegowych do ograniczenia prawa do prywatności czy innych wolności.

Według Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, inwigilacja obwarowana jest wymogami m.in. takimi jak legalność, niezbędność i proporcjonalność środków. Towarzyszy im kontekst demokracji liberalnej, która jest ustrojem dominującym w państwach członkowskich.

Podejmowane przez państwa demokratyczne działania z zakresu inwigilacji muszą być zgodne z prawami człowieka, w szczególnie w zakresie legalności i informowania o tym, że obywatel jest poddawany tego rodzaju czynnościom operacyjnym.

W kontekście prawa unijnego jest podobnie – inwigilacja podlega pod zasady dyktowane przez Kartę Praw Podstawowych UE i musi odbywać się z poszanowaniem praw w niej wyróżnionych, a także postanowień traktatowych.

Choć bezpieczeństwo narodowe jest odpowiedzialnością pozostającą w gestii każdego z państw członkowskich – zauważa raport – nie oznacza to, że działania zmierzające do jego zagwarantowania są wyjęte spod prawa unijnego, w szczególności w przypadkach, w których pozostają one w sprzeczności z tym prawem – dodają autorzy opracowania.

Rekomendacje

Raport zamówiony przez PEGA zaleca, aby wdrożono następujące strategie, które mają zabezpieczać obywateli państw UE przed nieuprawnionym użyciem przeciwko nim narzędzi szpiegowskich, takich jak Pegasus:

• Ograniczenie działań z zakresu bezpieczeństwa narodowego tak, aby państwa członkowskie nie mogły stosować tego pojęcia jako wytrychu dla uzasadnienia aktywności związanych np. z bezprawną inwigilacją;
• Wciągnięcie dziedziny bezpieczeństwa narodowego i działań z tego zakresu do materii obejmowanej przez regulacje dotyczące ochrony danych osobowych, po to, aby zapewnić legalność i proporcjonalność stosowanych środków;
• Wsparcie dla utworzenia adekwatnych ram prawnych na poziomie narodowym (bo właśnie państwa narodowe decydują o działaniach z zakresu własnego bezpieczeństwa narodowego). Ramy te powinny gwarantować legalność, proporcjonalność, niezbędność, a także podległość pod właściwe organy nadzorcze w czasie procesu, jak i informowanie osób o wszczęciu działań tego rodzaju przeciwko nim; przejrzystość, nadzór publiczny oraz bezpieczeństwo i certyfikację, a także możliwość adaptacji technicznej

Ponadto, raport mówi o wprowadzeniu moratorium na użycie narzędzi do hakowania urządzeń elektronicznych użytku osobistego, które ma chronić przed nieuprawnionymi przypadkami ich wykorzystania i może być zniesione jedynie wtedy, kiedy dane państwo przedstawi wystarczająco silne argumenty oraz dowody na to, że uchroni swoich obywateli przed nadużyciami.

W opracowaniu jest też mowa o zakazie użycia określonych narzędzi szpiegowskich na poziomie państw członkowskich, szczególnie w odniesieniu do tych, w przypadku których – jak przy Pegasusie – wykazano ścisłe dowody naruszeń i nieakceptowalnych praktyk z ich użyciem.

Serwis CyberDefence24.pl otrzymał tytuł #DigitalEUAmbassador (Ambasadora polityki cyfrowej UE). Jeśli są sprawy, które Was nurtują; pytania, na które nie znacie odpowiedzi; tematy, o których trzeba napisać – zapraszamy do kontaktu. Piszcie do nas na: [email protected].