Początki działań związanych z rozpoznaniem radiowym (wówczas radiopelengacją) w organach bezpieczeństwa Polski Ludowej wiążą się z utworzonym w 1945 r. w Departamencie II Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego MBP) Wydziałem III – radiowym. W 1950 r. przeszedł on do Departamentu Łączności MBP, a w 1955 r., jako Wydział I do Departamentu IX Komitetu ds. Bezpieczeństwa Publicznego (KdsBP), który w 1954 r. zastąpił rozwiązane wówczas MBP. Po reorganizacji tajnej policji PRL i utworzeniu Służby Bezpieczeństwa jako części struktury Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MSW), od 28 listopada 1956 r. zadania radiokontrwywiadu realizował Wydział I Biura „T” MSW, który 1 grudnia 1961 r., jako Wydział XII, przeszedł do Departamentu II  (kontrwywiadu) MSW. Nie pozostawał tam długo, gdyż już 1 marca 1965 r. powstał Samodzielny Wydział RKW w składzie: Sekcja I – analiza i opracowanie materiałów z nasłuchu i pelengacji; Sekcja II – operacyjno-radionamiarowa; Sekcja III – techniki operacyjnej; Centralna Stacja „N” (nasłuchowa).

Wzrost znaczenia RKW                             

Wzrost liczby realizowanych zadań spowodował, że 15 kwietnia 1973 r. Samodzielny Wydział RKW został przekształcony w Biuro Radiokontrwywiadu (RKW). Wydziałowi RKW podlegał także Aparat Koordynacji organów radiokontrwywiadu krajów Układu Warszawskiego (poza Rumunią), w 1ipcu 1974 r. przeniesiony z PRL do Czechosłowacji. Jego zadaniem było koordynowanie współdziałania w radionamierzaniu transmisji w ramach współdziałania bazy goniometrycznej. Siedziba Biura RKW mieściła się w Miedzeszynie na obrzeżach południowo-wschodniej części Warszawy, natomiast jednostki terenowe RKW znajdowały się w Gdańsku (stacja „N” przeniesiona w 1958 r. z Wrocławia, a w sierpniu 1968 r. rozbudowana do etatu Wydziału RKW przy KW MO) i Szczecinie (stacja „P” – pelengacyjna). Etat wprowadzony w październiku 1978 r. określił strukturę Biura: wydziały I–III, Samodzielna Sekcja „R” oraz Sekcja Ogólna. Początek lat 80. to okres intensywnej rozbudowy Biura RKW. W listopadzie 1982 r. rozwiązano Samodzielną Sekcję „R” oraz Sekcję Ogólną, powstały natomiast cztery nowe wydziały (IV–VII).

Zadania i cele RKW

Podstawowe zadania Biura Radiokontrwywiadu MSW określało Zarządzenie Nr 026/79 Ministra Spraw Wewnętrznych z 15 czerwca 1979 r. W okresie stanu wojennego pojawiły się stacje radiowe podziemnej „Solidarności” nadające audycje na falach UKF. Aby zapobiec ich funkcjonowaniu, z dniem 1 listopada 1982 r. zadania Biura RKW MSW zostały rozszerzone o prowadzenie nasłuchu radiowego w zakresie UKF na terenie Warszawy w systemie stacjonarnym i na środkach ruchomych. Nowe zadania „wynikające z potrzeb operacyjnych” obejmowały także działania poszukiwawczo-radionamiarowe w zakresie UKF na terenie kraju, prowadzone one były również na środkach ruchomych.

Biuro RKW odpowiadało w MSW za realizację działań operacyjno-technicznych w zakresie radiokontrwywiadu, które wynikały z potrzeb jednostek operacyjnych resortu, analizy materiałów operacyjnych uzyskiwanych z prowadzenia nasłuchu radiowego i radionamierzania, a także z porozumień pomiędzy MSW a MON i umów międzynarodowych o współpracy służb radiokontrwywiadu organów bezpieczeństwa krajów Układu Warszawskiego. W celu wykonania powyższych zadań Biuro RKW w końcu lat 80. prowadziło:

- całodobowy stacjonarny nasłuch radiowy w zakresie KF (krótkich fal) w celu ujawniania radiostacji agenturalnych, podejrzanych i nieznanych (odbywało się to na 8 stanowiskach półautomatycznych typu „Pamięć” rozmieszczonych w Miedzeszynie);

- całodobowe stacjonarne radionamierzanie w zakresie KF na dwóch stanowiskach radionamiernika zlokalizowanego w Oborach koło Warszawy;

- całodobowy stacjonarny nasłuch radiowy wybranych radioamatorów-krótkofalowców będących w zainteresowaniu SB (z reguły pionu kontrwywiadu, czyli Departamentu II MSW i jego struktur terenowych), oraz okresową kontrolę pasm radioamatorskich (na jednym stanowisku nasłuchowym);

- całodobowy stacjonarny nasłuch 12 radiowych baz wywiadowczych zlokalizowanych w Europie, w celu ujawniania nowych numerów korespondentów, oraz odbiór jednostronnych szyfrotelegramów nadawanych przez te bazy (na dwóch stanowiskach nasłuchowo-odbiorczych);

 - przechwytywanie drogą nasłuchu radiowego szyfrotelegramów określonych przedstawicielstw państwa kapitalistycznych w PRL i ich baz radiowych dla potrzeb deszyfrażu/dekryptażu w Biurze „A” MSW, rozpracowywanie systemów łączności radiowych i danych radiowych przedstawicielstw państw kapitalistycznych w PRL i ich baz radiowych (na ośmiu zestawach radiowych w godzinach od 7.00 do 1.00 w systemie ciągłym);

 - prowadzenie stacjonarnego nasłuchu radiowego w zakresie UKF (pasmo od 20 Mhz do 1000 Mhz) dla wykrycia transmisji interesujących operacyjnie (przy wykorzystaniu jednego punktu nasłuchowego w Warszawie pracującego w systemie ciągłym);

 - prowadzenie okresowych akcji poszukiwawczo-radionamiarowych na obszarze kraju w celu zwalczania nielegalnych radiostacji pracujących w zakresie UKF;

- działania operacyjno-poszukiwawcze położenia źródeł promieniowania radiowego interesujących pod względem operacyjnym (przy wykorzystaniu ruchomych środków radiokontrwywiadowczych (pelengatorów) oraz urządzeń nasobnych);

 - okresową kontrolę krajowych sieci KF (krótkich fal) oraz resortowych sieci UKF (wykorzystując środki ruchome i stacjonarne);

 - analizę emisji radiowych uzyskiwanych z nasłuchu i namierzania radiowego, dotyczących głównie krótkotrwałych radiowych transmisji agenturalnych;

- opracowywanie materiałów z aktywności radiowych baz wywiadowczych oraz o rodzajach i systemach agenturalnych transmisji radiowych, a także przekazywanie ich do Departamentów I (wywiadu cywilnego) i II (kontrwywiadu cywilnego) MSW oraz do Zarządu II Sztabu Generalnego WP (wywiadu wojskowego);

- prace związane z rozwojem służby radiokontrwywiadowczej, wdrażaniem do eksploatacji urządzeń technicznych i utrzymaniem ich sprawności;

 - współdziałanie z Aparatem Koordynacji służb radiokontrwywiadu i służbami radiokontrwywiadu organów bezpieczeństwa ZSRR, NRD, Czechosłowacji, Węgier i Bułgarii w oparciu o obowiązujący w tym zakresie statut.

Podział kompetencji w strukturze RKW

W 1984 r. w składzie Biura RKW, które liczyło 308 etatów, było siedem wydziałów, wśród których podział kompetencji był następujący:

 - Wydział I; prowadził analizę i opracowywał materiały z nasłuchu, prowadził ewidencję danych radiowych i radiostacji, współdziałał z Aparatem Koordynacji służb RKW, odpowiadał za łączność szyfrową;

- Wydział II prowadził całodobowy stacjonarny nasłuch radiowy w zakresie KF, w zakresie częstotliwości uzgodnionych z Aparatem Koordynacji, okresową radiokontrwywiadowczą kontrolę łączności radioamatorskich, nasłuch radiowy baz wywiadowczych i przechwytywanie szyfrotelegramów (Blindów) – jednostronnego nadawania tych baz i ujawnianie nowych numerów agentów. Ponadto prowadził radionamierzanie na dwóch stanowiskach radionamiernika – w systemie stacjonarnym całodobowym - ujawnionych przez krajowy nasłuch transmisji radiowych i współdziałania stacji namiarowych w bazach goniometrycznych;

 - Wydział III, odpowiadał za prace związane z rozwojem technicznym sprzętu, dokonywał ekspertyz technicznych sprzętu radiowego zakwestionowanego u osób podejrzewanych o działalność wywiadowczą bądź sprzętu pozyskanego do badań w czasie tajnych przeszukań, a także sprzętu radiowego uzyskiwanego podczas działań przeciwko podziemnym radiostacjom NSZZ „Solidarność” i „Solidarności Walczącej”. Odpowiadał ponadto za eksploatację i utrzymanie stanu technicznego sprzętu używanego w służbie RKW;

 - Wydział IV, prowadził nasłuch radiowy pasma UKF na dwóch stacjach nasłuchowych na terenie Warszawy. Współdziałał w nasłuchu placówek dyplomatycznych zlokalizowanych na terenie Warszawy, a wykorzystujących łączność KF, współdziałał w zwalczaniu podziemnych radiostacji na terenie Warszawy. W składzie wydziału było także stanowisko kierowania akcjami zwalczającymi „nielegalne” radiostacje na terenie stolicy;

 - Wydział V prowadził przy wykorzystaniu środków ruchomych: półstacjonarny nasłuch radiowy w zakresie fal krótkich, półstacjonarne i ruchome namierzanie radiowe w zakresie fal krótkich, akcje poszukiwawczo-radionamiarowe źródeł promieniowania radiowego i wstępną analizę materiałów pozyskanych z radionamierzania. Do jego zadań należało także utrzymywanie w stanie gotowości operacyjno-technicznej ruchomych środków techniki radiokontrwywiadowczej na „wypadek poważnego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i na okres wojny”’

- Wydział VI prowadził nasłuch radiowy oraz rozpracowywanie sieci i kierunków radiowych przedstawicielstw dyplomatycznych, przechwytywanie drogą nasłuchu radiowego szyfrogramów określonych przedstawicielstw dyplomatycznych państw kapitalistycznych. Ponadto prowadził analizę systemów antenowych na budynkach przedstawicielstw i analizy techniczne nowych systemów łączności dyplomatycznej;

- Wydział VII Ogólny, odpowiadał za sprawy kadrowe, socjalne, sekretariat i pocztę specjalną. W jego składzie znajdowała się także komórka operacyjna – Kolumna Grupy „O” wykorzystywana przez grupy namiarowo-poszukiwawcze do zwalczania podziemnych radiostacji pracujących w zakresie UKF.

Stanowiska kierownicze w pionie radiokontrwywiadu SB: Samodzielny Wydział RKW MSW Naczelnicy: płk Kazimierz Krawczyk - 1 marca 1965 r. – 14 kwietnia 1973 r. Zastępcy naczelnika: płk Ryszard Durlej - 1 marca 1965 r. – 14 kwietnia 1973 r. płk Antoni Wróblewski - 1 marca 1965 r. – 14 kwietnia 1973 r. płk Wojciech Chlebowski - 1 marca 1965 r. – 14 kwietnia 1973 r. Biuro RKW MSW Dyrektorzy: płk Kazimierz Krawczyk - 15 kwietnia 1973 r. – 30 listopada 1978 r. płk Włodzimierz Zabawski - 1 grudnia 1978 r. – 16 października 1989 r. Zastępcy dyrektora: płk Wróblewski Antoni - 15 kwietnia 1973 r. – 10 stycznia 1975 r. płk Włodzimierz Zabawski - 10 lutego 1975 r. – 30 listopada 1978 r.

Biuro RKW korzystało z kilku lokalizacji w rejonie Warszawy i na terenie kraju. Centralna Stacja „N” zlokalizowana była w Miedzeszynie przy ul. Rychnowskiej 1, na terenie o powierzchni ok. 30 ha.  Budynki podstawowe zajmowały 3 ha, a resztę terenu pokrywało pole antenowo-odbiorcze. W grudniu 1983 r. uruchomiono stację radionamiarową nowego typu w Oborach koło Warszawy (Stacja „P” Nr 621). Zastąpiła ona starą stację (Stacja „P” Nr 611), obie były eksploatowane przez Wydział II Biura RKW. Punkt nasłuchu radiowego i stanowisko kierowania w Warszawie mieściło się w gmachu Ministerstwa Sprawiedliwości przy ul. Koszykowej 2. Ponadto punkt nasłuchu radiowego mieścił się w wieżowcu na rogu ul. Kijowskiej i Targowej. Dla przeciwdziałania audycjom „Solidarności” w 1983 r. rozmieszczono także tymczasowo 8 radionamierników stacjonarnych typu 2025 (sześć na wieżowcach, a dwa na budynkach Intraco I i Intraco II).

Jednostki terenowe RKW

Poza Warszawą funkcjonował Wydział RKW w Gdańsku, była to rozbudowana struktura licząca w 1984 r. aż 99 etatów. Podlegała administracyjnie Wojewódzkiemu Urzędowi Spraw Wewnętrznych (WUSW) w Gdańsku. Do podstawowych zadań Wydziału RKW WUSW w Gdańsku należało prowadzenie stacjonarnego, całodobowego nasłuchu radiowego w zakresie fal krótkich na pięciu zautomatyzowanych stanowiskach, zgodnie z podziałem pasm częstotliwości uzgodnionych z Aparatem Koordynacji. Zadania gdańskiej jednostki RKW Służby Bezpieczeństwa obejmowały prowadzenie stacjonarnego, całodobowego radionamierzania w zakresie fal krótkich transmisji uzyskanych z krajowego nasłuchu radiowego i wynikających ze współdziałania w ramach bazy goniometrycznej; prowadzenie okresowego nasłuchu radiowego radioamatorów-krótkofalowców będących w zainteresowaniu SB, wstępna analiza materiałów uzyskiwanych z nasłuchu radiowego i radionamierzania. Bazą Wydziału RKW w mieście-kolebce „Solidarności” był obiekt w miejscowości Miłocin na Żuławach (ok. 20 km na wschód od Gdańska). Na obszarze ok. 7 ha mieściła się tam stacja radionasłuchowa wraz z polem antenowym-odbiorczym. W odległości ok. 1 km zlokalizowano nową stację radionamiarową. Począwszy od 1 grudnia 1987 r. prowadzono ciągły nasłuch pasma UKF (powstała w tym celu Sekcja UKF Wydziału RKW WUSW w Gdańsku) w zakresie częstotliwości 250-1000 MHz na punkcie UKF urządzonym w Ośrodku Sanatoryjno-Wypoczynkowym MSW w Sopocie.

Z kolei w Szczecinie funkcjonowała Samodzielna Stacja „P” (Pelengacyjna), która podlegała administracyjnie tamtejszemu WUSW i liczyła 7 etatów. Jej podstawowym zadaniem było całodobowe radionamierzanie transmisji radiowych uzyskiwanych z krajowego nasłuchu radiowego oraz radionamierzanie transmisji w ramach współdziałania bazy goniometrycznej. Stacja radionamiarowa była zlokalizowana na terenie o powierzchni ok. 1 ha w miejscowości Kurów (25 km na południe od Szczecina). W 1986 r. w związku z objęciem działalnością radiokontrwywiadowczą zespołu portów Szczecin-Świnoujście powołano, podobnie jak w Gdańsku, Wydział RKW w strukturze szczecińskiego WUSW.

Ostatnią terenową jednostką radiokontrwywiadu SB była Samodzielna Sekcja RKW w Barczewie na Warmii. Wykonywała ona zadania zlecone przez WUSW w Olsztynie. Związane one były ze specjalnym statusem zakładu karnego w Barczewie, w którym byli osadzeni m.in. hitlerowski Gauleiter Prus Wschodnich Erich Koch i czołowi działacze opozycji antykomunistycznej (m.in. Władysław Frasyniuk, Leszek Moczulski, Adam Michnik).

Koniec z zadaniami policji politycznej

W związku z przemianami ustrojowymi w Polsce, i redukcją stanów osobowych Służby Bezpieczeństwa, 16 października 1989 r. Biuro RKW zostało rozwiązane, a na jego bazie powstały trzy nowe wydziały Biura „A” MSW (Biura Szyfrów), realizujące zadania leżące dotychczas w kompetencjach pionu RKW. Wydział VII prowadził rozpracowanie radiowych sieci dyplomatycznych; Wydział VIII zajmował się nasłuchem sieci łączności satelitarnej; Wydział IX odpowiadał za nasłuch łączności KF i radioamatorów. Kolejna zmiana w funkcjonowaniu radiokontrwywiadu w strukturze MSW nastąpiła w 1990 r. Z dniem 31 lipca tego roku zakończył się proces likwidacji  Służby Bezpieczeństwa MSW i od 1 sierpnia zagadnienia SIGINT znalazły się w zakresie kompetencji Biura Szyfrów nowo powstałego Urzędu Ochrony Państwa (UOP). W jego ramach funkcjonował Wydział Radiokontrwywiadu realizujący zadania „radiokontrwywiadowczej ochrony bezpieczeństwa państwa”. W późniejszym okresie pion RKW przechodził różne reorganizacje, zmieniał podporządkowanie, przeszedł do Zarządu Kontrwywiadu UOP, by po rozwiązaniu UOP nie odrodzić się już w Departamencie Kontrwywiadu Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW). Impuls do odbudowy radiokontrwywiadu w ABW dała dopiero głośna historia namierzenia przez kontrwywiad cywilny i zatrzymania w lutym 2009 r. nielegała rosyjskiego wywiadu wojskowego Tadeusza Juchniewicza, który przez kilka lat przesyłał do centrali GRU w Moskwie - i odbierał z niej  na falach krótkich zaszyfrowane wiadomości, używając do tego sprzętu kryptograficznego wysokiej klasy. Z kolei dawny obiekt Biura RKW Służby Bezpieczeństwa w Miedzeszynie został przejęty przez Agencję Wywiadu, która na podstawie ustawy z 24 maja 2002 r. odpowiada m.in. za prowadzenie wywiadu elektronicznego.

         Funkcjonowanie jednostek SIGINT w powojennej Polsce jest tematem całkowicie nieznanym i pomijanym w dotychczasowych pracach dotyczących służb specjalnych Polski Ludowej. Poniekąd wynika to z faktu, że jest to tematyka specjalistyczna, wymagająca przygotowania teoretycznego, a przy tym nie tak pociągająca jak np. wyszukiwanie kolejnych tajnych współpracowników czy spraw operacyjnych dotyczących znanych osób czy środowisk. Temat ten wymaga także żmudnych kwerend archiwalnych w liczących dziesiątki kilometrów zasobach Instytutu Pamięci Narodowej. Powyższy tekst ma jedynie przybliżyć, czym była służba radiokontrwywiadu i jakie były jej zadania. W kolejnych tekstach poruszone zostaną sprawy dotyczące wyposażenia sprzętowego, realizowanych spraw i ich rezultatów.

 * Dr Paweł Piotrowski, historyk, ekspert Cyberdefence24 w dziedzinie służb specjalnych i sił zbrojnych Układu Warszawskiego. Obronił na Uniwersytecie Wrocławskim dysertację pt. ”Wojsko Polskie w okresie zimnej wojny 1947 – 1956. Zagadnienia rozwoju organizacyjnego i planowania”, prowadząc wcześniej badania w archiwach rosyjskich.