Do sierpnia 1993 r. Rosjanie z Rembertowa przechwytywali łączność rządu RP

Z dniem 22 lipca 1944 r. wraz z utworzeniem wasalnego wobec Sowietów rządu Polski Ludowej – Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego odpowiedzialność za obsługę utajnionej łączności rządowej, tzw. sieci wysokiej częstotliwości (WCz), przejęły jednostki łączności rządowej  NKWD. Obsługiwały one także łączność WCz Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, MSZ, Naczelnego Dowództwa WP (od 1947 r. MON) i KC PPR (od 1949 r. KC PZPR).  Stan taki utrzymał się do połowy lat 50., kiedy obsługę łączności WCz przejęły służby PRL. Pod specjalnym nadzorem sowieckim pozostała jednak łączność utajniona organów władzy PRL na linii Warszawa-Moskwa.

Dekada lat 50. to także epoka określenia funkcji, jakie w sowieckim systemie militarnym miała pełnić Północna Grupa Wojsk Armii Radzieckiej (PGWAR). Jednym z jej głównych zadań było zapewnienie ciągłej utajnionej łączności na zachodnim kierunku strategicznym, który obejmował EuropęŚrodkową i Zachodnią. Wśród tych zadań było utrzymanie łączności rządowej wysokiej częstotliwości (WCz) pomiędzy Moskwą a Dowództwem Grupy Wojsk Radzieckich w Niemczech. Realizowały to zadanie specjalne jednostki łączności podlegające Ministerstwu Bezpieczeństwa Państwowego (Ministerstwo Gosudarstwiennoj Biezopasnosti – MGB), a następnie Komitetowi Bezpieczeństwa Państwowego (Komitiet Gosudarstwiennoj Biezopastnosti – KGB). Początkowo funkcję tę pełniły 9 Samodzielna Brygada Łączności Rządowej NKWD i 11 Samodzielny „Częstochowski” Pułk Łączności Rządowej NKWD.

Jeszcze w 1960 r. na terenie Polski rozlokowane były cztery bataliony i jeden węzeł łączności WCz, które podporządkowane były VIII Zarządowi Głównemu (Łączności Rządowej) KGB. W późniejszym okresie zadania te realizowały 4 Samodzielna „Szczecińska” Brygada Łączności Rządowej KGB w Legnicy i 20 Brygada Łączności Rządowej KGB, stacjonująca w Rembertowie. Aż do 1972 r. pod kontrolą Armii Sowieckiej znajdowała się główna magistrala kablowej i napowietrznej łączności międzynarodowej, która łączyła Brześć nad Bugiem z Berlinem. Konserwowana była na bieżąco przez pododdziały łączności stacjonujące w blisko trzydziestu miejscowościach Polski, m.in. w: Białymstoku, Białej Podlaskiej. Mińsku Mazowieckim, Warszawie, Ożarowie, Kutnie, Koninie, Wrześni, Poznaniu, Skwierzynie i Słońsku.

Jednostką przeznaczoną do specjalnych celów był stacjonujący w  Białogardzie od połowy lat 60. do początku 1991 r. 308 Samodzielny Batalion Łączności Rządowej KGB, którego zadaniem było zabezpieczenie na wypadek konfliktu wojennego łączności szyfrowej Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Frontu Nadmorskiego (zwanego też Polskim), Marynarki Wojennej PRL i Dowództwa Wojsk Obrony Powietrznej Kraju (WOPK). Ze składu tej jednostki m.in. miano przydzielać do polskich jednostek łączności stacje telefoniczne WCz (w składzie: aparatownia kierowania, aparatownia dyżurnego łączności, centrala zbiorcza, aparatownie urządzeń WCz, stacja telegraficzna – jawna i środków utajniających). Ponadto przy Centralnym Stanowisku Dowodzenia Wojsk Obrony Przeciwlotniczej Obrony Kraju (WOPL OK) w Pyrach od 1951 do końca 1956 r. funkcjonowała grupa łączności specjalnej zabezpieczająca komunikację ze stanowiskami dowodzenia Obrony Przeciwlotniczej Związku Sowieckiego. Co znamienne, w apogeum polskiego kryzysu w połowie 1981 r. w Centralnym Stanowisku Dowodzenia Obrony Powietrznej Kraju zainstalowała się grupa łączności specjalnej KGB, której zadaniem była kontrola kierunków łączności wychodzących na zewnątrz.

W 1980 r. na bazie dotychczasowego 37 Pułku Łączności Rządowej KGB powstała 20 Brygada Łączności Rządowej KGB, która stacjonowała w kompleksie koszarowym PGWAR Nr 827 o powierzchni 19 ha na terenie przedwojennej Wytwórni Amunicji "Pocisk" przy ul. Marsa w Warszawie-Rembertowie (od drugiej połowy września 1944 r. działał tam obóz specjalny NKWD nr 10, w którym Sowieci trzymali m.in. żołnierzy AK, BCh, NSZ i innych organizacji niepodległościowych. W nocy z 20 na 21 maja 1945 r. obóz został rozbity przez oddział Armii Krajowej, a więźniowie uwolnieni).

Do 1980 r. jednostka ta jeszcze jako pułk odpowiadała jedynie za zabezpieczenie łączności, w tym łączności troposferycznej (posterunki w Brześciu, Wólce Kałuskiej pod Siedlcami i Nowosolnej pod Łodzią), a także WCz na magistrali Brześć-Berlin, łączność polskiego MON ze Zjednoczonym Dowództwem Połączonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego w Moskwie (de facto ze Sztabem Generalnym Sił Zbrojnych Związku Sowieckiego) i obsługę ambasady sowieckiej w Warszawie, w której znajdował się specjalny węzeł łączności. Dla lepszego zabezpieczenia tajności połączeń na początku 1983 r. położono niezależną podziemną linię abonencką łączącą jednostkę z budynkiem ambasady sowieckiej w Al. Ujazdowskich. Ponadto po rewolucji „Solidarności” zadania 20 Brygady Łączności Rządowej KGB zostały poszerzone o radiokontrwywiad (RKW). Jednostkę objęto szczególnym nadzorem, a obywatelom PRL wstęp na jej teren został wzbroniony.

Strona rosyjska w trakcie trudnych negocjacji dotyczących wycofania swych wojsk z terytorium Polski konsekwentnie upierała przy jak najpóźniejszym opuszczeniu przez dawną 20 Brygadę Łączności Rządowej KGB naszego kraju. Uzasadniano to koniecznością zabezpieczenia łączności z pozostającą jeszcze na terenie zjednoczonych Niemiec Grupą Wojsk Federacji Rosyjskiej.

Według raportu Wojskowych Służb Informacyjnych (WSI) z marca 1992 r. pomiędzy 1980 a 1990 r. na terenie jednostki wybudowano 13 nowych „obiektów niewiadomego przeznaczenia”. Zadania radiokontrwywiadu realizowała grupa podlegająca XVI Zarządowi KGB (Radiokontrwywiadu). Zadaniem tej grupy była penetracja częstotliwości używanych przez placówki dyplomatyczne krajów zachodnich w Warszawie, jak również, a może przede wszystkim, instytucji państwowych PRL i łączności KC PZPR. Instalacje podsłuchowe zostały także zainstalowane w budynku ambasady sowieckiej, położonym w bezpośrednim sąsiedztwie siedziby ministra obrony narodowej PRL przy ul. Klonowej w Warszawie. W promieniu 1 km od budynku ambasady znajdowały się ponadto takie instytucje jak Urząd Rady Ministrów, Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.

Jeszcze w 1988 r. w związku z budową systemu łączności „Bars” rozpoczęto budowę wielkiego węzła łączności na terenie 20 Brygady Łączności Rządowej KGB. Po rozwiązaniu KGB w listopadzie 1991 r. brygada w Rembertowie formalnie znalazła się w składzie Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej, lecz operacyjnie podporządkowana została powstałej wówczas Federalnej Agencji Rządowej Łączności i Informacji (FAPSI). Służba ta przejęła z rozwiązanego KGB VIII Zarząd Główny (Łączności Rządowej) i XVI Zarząd (Radiokontrwywiadu).

Po rozpadzie Układu Warszawskiego Polska, która przyjęła kurs na zbliżenie z Zachodem, stała się głównym obszarem operacyjnym nowych służb wywiadu i radiokontrwywiadu Federacji Rosyjskiej na terenie Europy Środkowo-Wschodniej. Dlatego też zadania realizowane dotychczas przez 20 Brygadę Łączności Rządowej dawnego KGB uległy znacznej intensyfikacji. Strona rosyjska w trakcie trudnych negocjacji dotyczących wycofania swych wojsk z terytorium Polski konsekwentnie upierała przy jak najpóźniejszym opuszczeniu przez tę jednostkę naszego kraju. Uzasadniano to koniecznością zabezpieczenia łączności z pozostającą jeszcze na terenie zjednoczonych Niemiec Grupą Wojsk Federacji Rosyjskiej. Dlatego też ostatecznie teren jednostki został przekazany stronie polskiej dopiero 27 sierpnia 1993 r., a ostatnie jednostki Armii Rosyjskiej opuściły Polskę 17 września 1993 r.

Przez cały okres rządów komunistycznych w Polsce tajne służby sowieckie przywiązywały wielką wagę do kontroli miejscowych władz, ich służb specjalnych i sił zbrojnych. Jednym z elementów tej kontroli była działalność jednostek łączności rządowej podległych NKWD a następnie KGB. Po 1980 r., kiedy w Polsce w przekonaniu kierownictwa partyjnego na Kremlu doszło do próby kontrrewolucji, dla KGB nasz kraj stał się także obszarem działań operacyjnych na dużą skalę. W świetle tych okoliczności wydaje się oczywiste, że pomimo opuszczenia terytorium Polski przez jednostki wojskowe Federacji Rosyjskiej, działania służb rozpoznania radioelektronicznego (SIGINT) i radiokontrwywiadu tego kraju nie ustały, a wręcz uległy intensyfikacji. Zadania te wykonują odpowiednie struktury działające pod przykryciem dyplomatycznym ambasady Rosji w Warszawie. Także nasza placówka w Moskwie jest obiektem stałego nasłuchu, którym od czasu likwidacji FAPSI 11 marca 2003 r. zajmuje się jednostka Spetssvyaz, działająca w strukturze Federalnej Służby Ochrony (FSO).

* Dr Paweł Piotrowski, historyk, ekspert Cyberdefence24 w dziedzinie służb specjalnych i sił zbrojnych Układu Warszawskiego. Obronił na Uniwersytecie Wrocławskim dysertację pt. ”Wojsko Polskie w okresie zimnej wojny 1947 – 1956. Zagadnienia rozwoju organizacyjnego i planowania”, prowadząc wcześniej badania w archiwach rosyjskich.